‘Arnasguneak eta udalerri euskaldunak: gaurko eta biharko erronkak’ jardunaldia.
ONDORIOAK

Soziolinguistika Klusterreko Belen Urangak eta UEMAko koordinatzaile Miren Segurolak, egunean zehar entzundakoen artetik, ondorio nagusi batzuk nabarmendu dituzte. Honakoak:

* Euskararen arnasguneak udalerri euskaldunak dira, baina udalerri euskaldun guztiak ez dira euskararentzat arnasgune. Horietako batzuk inoiz izan dira, gaur egun duten ezagutza mailaren arabera izateko baldintzak betetzen dituzte, baina egoera soziolinguistikoak izandako bilakaeraren ondorio, egun ezin ditugu arnasgune izendatu.

* Plangintzak egin baino lehen, gune geografiko baten errealitate osoa ezagutu behar da, eta egoera soziologiko horrek lagunduko digu hizkuntza plangintza eraginkorragoak egiten.

* Denak du eragina hizkuntzarengan, beraz, hizkuntza politikaren zehar-lerrotasuna ezinbestekoa izango da aurrera egiteko.

* Udalerri euskaldunetan, oro har, kale erabilera datuak onak dira gainerako udalerriekin konparatzen badira. Horrek balio positibo ikaragarria du, eta aukera gisa ikusi behar dugu ditugun erronken aurrean.

* Udalerri bakoitzaren ezaugarritzearen arabera, azterketan egin den multzokatzearen arabera, alegia, kale erabileraren joerak antzekoak dira ezaugarri antzekoak dituzten udalerrietan. Baina badaude, atentzioa emateko moduko udalerriak, batzuk euren antzeko ezaugarridunen artean erabilera altuagoa dutenak eta beste batzuk baxuagoak. Adibide horietan sakontzeak aurrera begira landu beharreko faktoretan ikertzen jarraitzeko balioko digu.

*Arnasguneetan gertatzen ari dena aztertzen jarraitu eta galera ematen ari den lekuetan esku hartze bereziak egiten jarraitu beharra dago.

* Herri bizitza aktibo izatea eta herrian erreferente euskaldunak izatea faktore positiboak dira euskararentzat.

* Udalerri euskaldunetan zein arnasguneetan hizkuntza politika berezitua egitea beharrezkoa da. Gune hauek aitzindari papera izaten jarraitu eta atzerapaosurik ez egiteko, gune hauek oso aintzat hartu behar dira eta politika guztietan txertatu behar da hizkuntzaren ikuspegia. Ekosistema osoak du eragina hizkuntzaren egoeran.

* Euskara trinko mantentzen den guneetan hiztun komunitateak izan duen jarrera eredugarria nabarmendu behar da. Horregatik, gune hauetako herritarren ahalduntze eta aktibazioak garrantzi berezia hartu behar du.

Mahai-ingurua: “Udalerri euskaldunen aktibazioa. Erronkak eta arriskuak”.

Bazkaltzeko etenaren ostean arratsaldeko saioa hasi da #erronkak jardunaldian. Zehazki, udalerri euskaldunen aktibazioak dituen erronkak dituzte hizpide mahaikideek. UEMAko koordinatzaile Miren Segurolak aurkeztu ditu ondoan dituenak: Goizane Arana UEMAko teknikaria, Imanol Azkue Elhuyar-eko teknikaria, Unai Fernandez de Betoño arkitektoa eta EHUko irakaslea eta Alberto Barandiaren kazetaria eta Hekimen-eko zuzendaria.

UEMAko teknikari Goizane Arana hasi da solasean. Zehazki, Bermeon eta Ondarroan hizkuntzaren garapenean eragiten duten faktoreak aztertu ditu oraintsu UEMAko teknikariak, eta lan horren nondik norakoen berri eman du, udalerri euskaldun batean euskaraz aritzeko arau soziala zerk sortzen duen erakutsi nahian: herri bizitza, harreman sozialak eta harreman sareak trinkotuta izatea, elkartegintza, erreferenteak izatea edota hizkuntzaren aldeko jarrera aipatu ditu, besteak beste, erabilera bermatzen duten faktore gisara. Horri guztiari herritarren ahalduntzea eta sentsibilizazioa gehitzeak duen garrantzia ere aipatu du: “Gauza bat da belaunaldiz belaunaldi euskara transmititzea, eta bestea euskaraz egiteko hautua transmititzea”.

Imanol Azkuek ere Zumaiako euskaltzale askok duten eragina nabarmendu du, horiek egituratuta egon ez arren egiten duten lana aintzat hartuz. Zumaiako euskara ikertzerakoan kontuan hartu dituen faktoreak aipatu ditu. Tokiko euskarak identitatzea indartzeko balio duela, eta identitateak erabilera dakarrela ere adierazi du Azkuek. “Hori indartzeko lan egin behar da. Hirigintzan zubiak edo konpontzeko dirua dagoen bezala, herri baten identitatea indartzeko ere baliabideak jarri egin behar dira”.

Alberto Barandiaranek, “hedabideek hizkuntzaren prestigioan eta normalizazioan duten eragina aipatu gabe”, komunitatea sendotzen paper inportantea dutela adierazi du. Horrez gain, hizkuntzaren garapena ere aipatu du. “Hitz egiteko jende gazteak gero eta gehiago erabiltzen ditu hatzak eta ez mihia. Hori paradoxa bat da, ahozko komunikazioa esparru batzuk galtzen ari baita, eta zer-nolako ondorioak izango dituen aztertu beharko genuke. Hor, noski, hedabideek funtzio oso garrantzitsua dute, eta euskarazko hedabideok oso adi egon behar dugu hor gertatzen denaren inguruan, sare sozialetatik heltzen diren bisitak gehiengoa baitira dagoeneko hedabide askotan. Horrek, noski, dena birplanteatzera garamatza”.

Bide berriak jorratzeari buruz aritu da, zehazki, Unai Fernandez de Betoño arkitektoa. Lurraldea eta Hizkuntza jardunaldien eta proiektu zehatzek hizkuntzan duten eragina aztertzen aitzindarietakoa izan den irakasleak nabarmendu duenez, “azken urteotako zenbait azterketek agerian utzi dute adreiluaren burbuila deitutakoak zer-nolako eragina izan duen hizkuntzan. Gure aisialdi eta mugikortasun ohiturek ere eragin nabarmena izan dute. Euskalgintzak oso lan garrantzitsua egin arren, giltzarria da beste esparru batzuk aztertzea, horietan eragiteko, udalerri euskaldunenak erdaldundu nahi ez baditugu”.

Mahaikideek profesionalki landu dituzten gai horien inguruan aritu dira batez ere kontu zehatzagoak aletzen, Miren Segurola moderatzailearen galderei erantzunez. Besteak beste, esaterako, udalerririk euskaldunek euskarari eusteko dituzten erronkak aipatu ditu Goizane Aranak, Ondarroan fokoa jarrita. Entzuleen galderen txandan, udalerririk euskaldunenetan euskararen ezagutzaren eta hedabideen kontsumo ohituren artean dagoen koskaz ere aritu da Alberto Barandiaran, faktore asko daudela nabarmenduz. Beste alor batzuk zaindu diren moduan, euskarazko hedabideen inguruan erakundeetatik ez dela planifikazio estrategikorik egin eta horrek ere eragina duela aipatu du, besteak beste: “Ozeano zabal horretan beharbada euskarak galdu du aukera bat, toki batzuetan erantzuna eman zaion arren”.

Olatz Altuna: ‘Herri euskaldun guztiak dira arnasgune? Datuek zer dioten”.
UEMAko eta Tolosaldeko 76 udalerritako azken kale erabilera neurketak

Soziolinguistika Klusterreko Olatz Altunak 76 udalerritako kale erabilera neurketaren emaitzak aurkeztu ditu eguerdian hasi den hitzaldian. Altunak azaldu duenez, UEMAko herri gehienetan eta Tolosaldeko herrietan, azken hilabetetoan hizkuntzaren erabilera neurtu dute, eremu publikoan edo kalean. Guztira 54.700 elkarrizketatik gora behatu dituzte. Euskararen ezagutza, udalerri horietan, %74koa da. Kale erabilera, berriz, %61ekoa.

Udal tipologiaren arabera, ordea, erabilera maila aldatu egiten dela nabarmendu du Altunak. Demografikoki zenbat eta handiagoak izan herriak, erabilerak behera egiten du oro har. Baina baita ezagutzaren arabera ere. Ezagutza %60 eta %80 artean duten herri gehienetan, erabilerak behera egiten du, %50 ingurura. “Erdiak gazteleraz aritzen badira kalean, nekez esan daiteke herri horiek arnasgune direnik”. 

Grafikoen bidez, euskara gaitasunaren eta kale-erabileraren arteko korrelazioa erakusteko hainbat aldagai aurkeztu ditu Altunak,  udalerriak tipologien arabera sailkatuta.

Datuen eta “zenbaki saltsaren” ondoren ondorio modura, zenbait puntu nabarmendu ditu:
· Aztertutako 76 udalerrietan, solaskideen %65 entzun da euskaraz.
· Ezagutza %90etik gora den herrietan, adin tarteetan ez dago alderik.
· %65-80ko ezagutza duten herrietan, alde dago haurren eta helduen artean, eta ezagutzak oro har behera egiten du %50 ingurura.
· Ezagutza eta erabileraren arteko korrelazioa herriak tipologiaren arabera sailkatuta argiago ikusten da.
· Erabileran eragiten duten datuak eta faktoreak aztertu beharko lirateke aurrerantzean, datu estatistikoak eta soziolinguistikoak uztartuz.

Jardunaldian bildutako entzuleen galderei erantzunez, aurrera begira, 2018an faktore askoren azterketa kuantitatiboa egiteko asmoa dutela aurreratu du Altunak, gero herri zehatz batzuk hautatu eta 2019an azterketa kualitatiboa egiteko.

Soziolinguistika Klusterreko Belen Urangak hasieratik heldu dio gaiari, euskarari lehentasuna eman nahi dieten udalek dituzten muga juridikoen inguruan galdetuta. Agirreazkuenagak, erantzun aurretik, zuzenbideari buruzko oinarrizko kontzeptuak mahai gaineratu nahi izan ditu, gaiaren inguruan ebatzi behar duen epaileak, askotan, euskararik ez dutela ezagutzen eta horrek  gatazka arautzeko erabakian eragin zuzena duela esanez.

“Arau eta lege guztiek sortu daitezkeen gatazkak arautzen dituzte. Ofizialtasunarekin lotutako legeek, hizkuntza eskubideekin lotutako eskubideak eta gatazkak dituzte araututa. Ofizialtasunak, ordea, ez ditu konpontzen arazo guztiak. Errealitate soziolinguistikoak mugatzen ditu leku batzuetan euskaldunen eskubideak, eta ez legeak”.

Belen Urangak galdera zehatza egin dio: “Udalerri euskaldun batzuetan, erabaki zehatzak hartu dira, euskara hutsean aritzeko, eta auzitegietan bide luzea egin behar izan da urratsak ontzat emateko”. Horren inguruan, “euskarararen legea euskararen aurka aplikatu izan dute auzitegiek” adierazi du Agirreazkuenagak. “Muga bakarra erdaldunen eskubideak ere bermatzea da. UEMAko arduradunei ere urte askoan esan izan diet, ordenantza aurrerakoiak eta ausartak egin daitezkeela, baina beti ere gaztelaniaz ere aritu nahi duten herritarren eskubideak bermatuz”.

Nafarroari buruz galdetuta, lehenik eta behin, eta gaur udalerri euskaldunez eta arnasguneez jardun arren, euskaldunak gizartean oro har ahulak garela nabarmendu nahi izan du Agirreazkuenagak, “gure eskubideak ez ditugu eraginkortasunez eskatu ere egiten”, horrek gero legeetan eragina duela zehaztu nahian. “Kanpotik edo Europatik edo auskalo nondik ez da ezer etorriko. Laguntza izango da zerbait badator, baina mirariak ez dira inoiz etorriko kanpotik. Hemen landu eta lortu behar da lortu nahi dena, gure artean, kanpokoaren zain egon gabe”.

Mikel Zalbide, arnasguneez eta hauen etorkizuneko erronkez solasean

Pablo Suberbiolak aurkeztu du Mikel Zalbide. Hizkuntza soziologian interesa duenarentzat Mikel Zalbidek egindako lan handia nabarmendu du. “Arnasgune kontzeptua gurera berak ekarri zuen, eta maila akademikoan eta sozialean horren garrantzia zabaltzen aritu izan da urte askoan”.

Mikel Zalbidek eskerrak emanez hasi du bere jarduna, eta hasieratik heldu nahi izan dio arnasguneek hizkuntza normalizazioan duten ezinbesteko paperari. “Nire uste xumean, gai honek Euskal Herrian duen garrantziagatik, ez ordu eta erdi, 50 ordu beharko genituzke gaia sakon aztertzeko”.

Pausoak emateko nora joan behar den jakiteak duen garrantzia ere aipatu du, eta Joshua Fishman hizkuntzalariaren ekarpena gogoratu du, “tortillari buelta nola eman” jakiteko.

“Hemen egitea izan da bidea, nola egin pentsatu beharrean. Burua eta bihotza bihak behar dira. Egitea interesgarria izan daiteke, baina zer, norekin, non eta zertarako aztertzea ere ez da txarra. Zorionez, Euskal Herrian gero eta gehiago egiten da hau, baina denbora gehiago eskaini behar zaio pentsatze lan honi. Eta gaur egiten ari zareten hau horregatik da inportantea” aipatu du.

“Hildakoa berpiztea eta bizirik dagoenari eustea eta bizirik dagoena indarberritzea bi kontu ezberdin dira. Mila bider errazagoa da bizirik dagoenari bizirik eustea hildakoa berpiztea baino. Arnasguneei bizirik eustea oso lan dedikatua eta konplexua da. Dedikazio handia, goikoen babesa, interesa, eta pentsalari handien lana eskatzen du. Baina zer dira arnasguneak? Osasun oneko hizkuntzak, uso kontuak, kirol kontuak, eta kaleko ohiko eguneroko kontuak naturaltasunez hizkuntza horretan izaten dituzte hizpide. Etxean, kalean, plazan, frontoian, eskolan, umeek eta helduek graziaz mintzatzeko modu naturala euskara dutenean, arnasgunea dela esan daiteke. Demografia aldetik euskara nagusi den eremuak dira arnasguneak, inork xaxatu edo eraso gabe bizi dira biztanle euskaldun horiek. Arnasgunea ez da hizkuntzagatik inolako gatazka-leku. Berariazko interbentzio berezirik gabe, horietan du egoera osasuntsuena euskarak”.

Era berean, arnasguneak zer diren eta zer ez diren ere bereizi nahi izan du. “Euskarak presentzia nabarmena duen hainbat instantzia ez da, definizioz, arnasgune” esan du, besteak beste, demografikoki zein eguneroko jardunean ez dutelako euskaraz egitea bermatzen.

Euskararentzat arnasguneak zergatik hain garrantzitsuak diren zehazterakoan, hizkuntza bat biziko bada ezinbestekoena zer den aipatu du: bizitzeko, onena, ez hiltzea da. “Bizirik irauteko, onena, ez hiltzea da. Belaunez belauneko jarraipenean ikusten da hizkuntza bat osasuntsu ala herren dagoen”. Arau sozialak horretan duen garrantzia nabarmendu du. “Arnasguneetan arau soziala da euskaraz egitea. Hala da, eta kitto. Kitto da elementu definitzailea, arau soziala horrela delako. Jendea hondartzan kulerotan edo galtzontzilotan ez da ibiltzen, bainujantziarekin baizik. Arau soziala da hori. Arnasguneetan horixe gertatzen da euskararekin. Eguneroko jardun hori da hizkuntza bati bizirik eusten dion arau soziala. Eguneroko jarduna da garrantzitsuena hizkuntzari eusteko, eta ez hainbeste udaletxean plano batzuk euskaraz egotea”.

Urte askoan alor batzuetan egindako lana aipatu arren, benetan hizkuntza batentzat ezinbestekoak diren eremuei eusteak duen garrantzia nabarmendu nahi izan du, bestela, egoera soziolinguistikoa erabat aldatu daitekeelako. Horrela, azken urteotan arnasguneetan gertatzen ari denaren inguruko datuak ere eman ditu: “Kontzentrazio demolinguistikoa gainbehera bizian dator arnasguneetan, batez ere azken 15-20 urtean. Horrekin, euskararen aldeko nagusitasun-moldaera tradizionala ahultzen ari da, etxetik bertatik hasita”. Horrekin, 30 urtean beste esparru batzuetan egin den lana ahuldu egiten dela aipatu du. “Etxean hasten dira haurrak euskaraz eta erdaraz egiten ikasten. Bada, euskara ama-hizkuntza gisa ahulduz doa”.

Arnasguneen erronka nagusiak hizpide hartzerakoan, bi nabarmendu nahi izan ditu: “batetik, galbidea ebitatzea, ahal den neurrian. Bestetik, indarguneei eustea, ahal den neurrian. Ahal den ondoen egin behar da, noski, baina ahal den neurrian”.

Horretarako zer egin behar den ere zehaztu du Mikel Zalbidek bere hitzaldian:

· Arnasguneek estabilizazio demografikoa behar dute: “bertako gehienak bertan edo inguruan gera daitezela bizitzen, eta kanpokoak (batez ere kanpoko erdal-elebidunak edo erdaldun hutsak) ez daitezele bertan bizitzera uholdeka etorri. Beste hitz batzuetan esateko, migrazio-fluxuen soziolinguistikazko autoerregulazio-ahalmenaren zati ohargarri bat bederen herritarren beraien esku uztea”. Horrekin lotuta, “umeak ekartzeak” duen garrantziaz ere aritu da, umoretik, baina datu soziologikoak emanez, beherakadak soziolinguistikoki ere duen eragina aipatuz: “hiztun herri batek, bere burua etorkizunean aurrera egiten ikusi nahi badu, haurrak behar ditu, erabat”.
· Arnasguneari eta bere ingurumenari bideragarritasun sozioekonomikoa bermatzea: “lanbidea bertan edo inguruan, ahal bada euskaraz. Etxea eta oinarrizko zerbitzuak ere bertan izatea. Orain arnasgunetzat hartzen ditugun eremu gehienetan, lehen, lehen sektorea zen nagusi: baserria, eta kostaldeko herrietan baita arrantza ere. Orain oso marjinala bihurtu da sektore hori. Benetan arnasguneen alde zerbait egin nahi badugu, ezinbestekoa da lana bertan bermatzea herritarrei, bestela bizileku beharrean lotarako leku bihurtuko dira arnasguneak, herri-giroa eta hizkuntzak ezinbestekoa duen aurrez aurreko jarduna desagertuz. Gaur, XXI. mendeko Europa modernizatuan, arnasgune batean bizitzeko erabaki eta erronka kolektiboari eustea, egundoko ahalegina eta erabakia da. Eta hau ulertzea oso oso garrantzitsua da”.

Sarrera ekitaldia: Miren Dobaran, Josu Labaka eta Maddi Etxeberria

Sarrera ekitaldiarekin eman diote hasiera jardunaldiari Josu Labaka UEMAko lehendakariak, Miren Dobaran Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordeak eta Maddi Etxeberria Soziolinguistika Klusterreko lehendakariak.

Lehenik, Maddi Etxeberriak eskerrak eman dizkie bildutako denei. Euskal Soziolinguistika Jardunaldia urteroko hitzordua dela esanez ekin dio. Aurten UEMArekin elkarlanean antolatu dutela aipatu du, aurtengo gaiak horretarako bidea zabaldu duelako.

Josu Labakak ere bidelagunak eskertu ondoren, gaurkoa UEMArentzat egun garrantzitsua dela nabarmendu du, azken urteotan UEMAk arnasguneen inguruan egindako hausnarketei elkarlanean helduko zaielako. Arnasguneek euskararen normalizazioan duten garrantziaren inguruko eta bete behar duten funtzioaren inguruko hausnarketa elkarrekin egitea pozgarria dela esan du. Udalerri euskaldunei nolabait aurretik doazela eta ikuspegi soziolinguistikotik baldintza bereziak dituztela aitortzen zaiela gogoratu ondoren, horietan eragiteko elkarlana ezinbestekoa dela esan du: “Guztion artean egingo dugu, ala ez dugu egingo. Bide horretan sakontzen asmatu behar dugu ezinbestean, udalerri euskaldunetan atzerakadaz beharrean aurrerakadaz hitz egiten hasteko. Gaurko honek urrats hori emateko balio behar du”.

Miren Dobaran Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordeak, UEMAri eskerrak emanez hasi du solasaldia, udalerri euskaldunetan egiten ari den lanagatik, “udalerri euskaldunak ezinbestekoak direlako euskararen normalizazioan”. Udalerri euskaldunak eta arnasguneak bereiztearen beharra ere nabarmendu du. Zer diren arnasguneak, eta zer udalerri euskaldunak. Zergatik batzuk arnasgune diren, eta beste batzuk ez. “Azterketa horiek guztiek lagunduko digute hizkuntza gutxituen egoera ikusteko betaurrekoak jartzen. Jaurlaritzarentzat estrategikoa da horri begira jartzea”. Bestalde, edozein hizkuntza gutxituk gune pribilejiatuak behar dituela, arnasguneek funtzio hori betetzen dutela, eta horietan eragitea beharrezkoa dela aipatu du, hizkuntzak aurrera egiteko. Ildo horretan,  heldu eta gazteen ahalduntze prozesuetan ahalegina egin beharko litzatekeela esan du, eta UEMArekin elkarlanak horretan izango duela bide emankorrenetakoa, herritarren ahalduntzean eta sentsibilizazioan eragiteko.

Gai honi buruzko informazio osagarria:
· Udalerri euskaldunenetan hizkuntza politikaren zeharlerrotasuna gakoa dela nabarmendu dute Erronkak jardunaldian (uema.eus, 2017-11-22).
· Mikel Zalbide: “Arnasguneetan ez da eztabaidatzen zein hizkuntzatan egin behar den” (argia.eus, 2017-11-22).
· Los municipios con más euskaldunes precisan de políticas lingüísticas propias (El Diario Vasco, 2017-11-23).
· Herri euskaldunak eta arnasguneak (Berria, 2017-11-23).
· Herri euskaldunen kaleko hatsa (Berria, 2017-11-23).